Communio, 2012 (37), nr 5 september/oktober, blz. 344-356
door dr. F.J. van Ittersum
Op 1 april 2002 werd in Nederland de Wet “Toetsing levensbeëindiging op verzoek en hulp bij zelfdoding” (Wtl) van kracht. België volgde op 30 september van hetzelfde jaar met de “Wet betreffende de euthanasie”. Een paar weken nadat de euthanasiewet goedgekeurd was door de Eerste Kamer, stelde de toenmalige minister van Volksgezondheid mw. dr. E. Borst-Eilers de verstrekking van een zelfmoordpil voor bejaarden met levensmoeheid aan de orde. Deze gebeurtenis zou indicatief blijken voor het feit dat de jarenlange discussies over euthanasie en vergelijkbare handelingen niet zouden verstommen nadat de euthanasiewet van kracht was geworden.
Inleiding
Euthanasie (ευ = “goede”, θανατος = “dood”) is het op eigen verzoek van een persoon laten beëindigen van diens leven op een pijnloze manier. Het motief is meestal lijden. In het algemeen dient een arts de middelen toe die de dood tot gevolg hebben. In sommige discussies wordt euthanasie ook gebruikt wanneer de (meestal zieke) persoon zelf geen verzoek heeft ingediend. Het is zuiverder deze situatie aan te duiden met “Levensbeëindiging zonder verzoek”.
In het algemeen wordt er onderscheid gemaakt tussen euthanasie waarbij de arts op verzoek van een patiënt de dodelijke middelen toedient en hulp bij suïcide, waarbij de arts de middelen voorschrijft en de patiënt deze zelf inneemt. Zoals al eerder betoogd is er vanuit een rooms-katholiek moraaltheologisch gezichtspunt tussen deze twee weinig verschil: (1) in het geval van hulp bij suïcide is er formele medewerking (zie paragraaf “Beoordeling vanuit de R.K. Moraaltheologie”) van de arts met de patiënt met een doodswens. In het vervolg maak ik tussen beide situaties niet zonder meer een verschil.
In de afgelopen jaren zijn de ethische c.q. moraaltheologische aspecten van euthanasie al een tweetal keer in dit tijdschrift besproken. (2) Om niet in herhalingen te vallen wil ik in deze bijdrage de nadruk leggen op meer recente ontwikkelingen.
Euthanasiewetgeving: de feitelijke situatie
Zoals vermeld werden in 2002 in Nederland en België een euthanasiewet van kracht. In de praktijk was euthanasie in Nederland al veel langer mogelijk. (3) Hangende de jarenlange politieke discussies en onderzoek van door de overheid ingestelde commissies in de periode voorafgaande aan de goedkeuring van de euthanasiewet, was een gedoogpraktijk ontstaan waarbij de officieren van Justitie niet overgingen tot strafvervolging wanneer na het voltrekken van euthanasie aan een aantal zorgvuldigheidscriteria was voldaan. De euthanasiewet van 2002 legde in feite deze praktijk met een aantal wijzigingen vast in een wet. Artsen die euthanasie toepassen op een patiënt kunnen zich sinds 2002 beroepen op een wet. Dit is duidelijker dan de hieraan voorafgaande situatie, waarbij zij zich beriepen op een “gangbare praktijk”.
De overeenkomst van de Nederlandse en de Belgische wet is dat euthanasie wordt toegelaten wanneer aan een aantal zorgvuldigheidscriteria wordt voldaan. In Nederland is euthanasie dan ook formeel niet uit het wetboek van Strafrecht geschrapt: wanneer men zich houdt aan de zorgvuldigheidscriteria uit de Wtl wordt de zaak door de officier van Justitie geseponeerd. Men moet dit wel door een regionale toetsingscommissie laten beoordelen. Er zijn echter verschillen tussen beide landen. In Nederland moet er sprake zijn van uitzichtloos en ondraaglijk lijden, is hulp bij zelfdoding eveneens opgenomen in de wet en is er ruimte om euthanasie uit te voeren bij dementerenden wanneer er een eerdere schriftelijke wilsverklaring is, ook al vinden sommigen dat van deze mogelijkheid weinig gebruik gemaakt wordt. (4) In België is euthanasie ook expliciet toegestaan in geval van psychisch lijden.
Luxemburg heeft sinds 2009 een euthanasiewet. Andere West-Europese landen kennen zeker ook een euthanasiepraktijk, maar zonder wetgeving, meldingsplicht, sociale of andere controle. De Raad voor Europa nam in januari 2012 een resolutie aan waarin gesteld werd dat euthanasie altijd verboden zou moeten zijn. (5) In juli 2012 kondigde de Franse president F. Hollande aan de discussie over euthanasie te zullen heropenen. In de Verenigde Staten is euthanasie overwegend illegaal, behalve in de Staten Oregon en Washington waar bij wet geregeld is dat artsen patiënten barbituraten mogen voorschrijven waarmee de patiënt vervolgens zelfdoding pleegt.
In 2010 ontvingen de regionale toetsingscommissies euthanasie in Nederland 3136 meldingen van euthanasie. In de jaren daaraan voorafgaand waren deze aantallen lager. Dit betekent dat er vrijwel jaarlijks nog een stijging waar te nemen is van het aantal gemelde euthanasiegevallen. (6) Voor de regionale toetsingscommissies zijn de redenen hiervan niet duidelijk. Men zal proberen in de tweede evaluatie van de euthanasiewet in 2012 hierin meer duidelijkheid te scheppen. In het Sterfgevallenonderzoek 2010, waarbij een representatieve steekproef van 8000 sterfgevallen uit 2010 werd onderzocht, wordt er, op basis van de vergelijking met vergelijkbare analyses uit 2001 en 2005, geconcludeerd dat er géén toename van euthanasie is t.o.v. 2001, maar dat de daling in 2005 een tijdelijke is geweest, door de veranderende omstandigheden ingegeven. (7) De auteurs van dit onderzoek concluderen dat de belangstelling voor en behoefte aan euthanasie stabiel is. De toename van het aantal meldingen kan dan alleen verklaard worden door een toenemende bereidheid euthanasiegevallen te melden.
De meest recente Belgische cijfers zijn van 2009. (8) Ook daar is een blijvende stijging van het aantal gemelde euthanasiegevallen tot 822 in 2009 te zien. Een vergelijkbaar onderzoek als het Nederlandse Sterfgevallenonderzoek 2010 is voor België niet beschikbaar.
